Rechtvaardig?

De eerste stappen op het permacultuurpad

Auteur: Saskia van der Linden

Dit is de derde van drie columns die Saskia in 2015 / 2016 schreef voor het Permacultuur Magazine.

Het derde ethische principe ‘eerlijk delen’ benader je vanuit de ethiek met het begrip ‘rechtvaardigheid’. We weten allemaal wat beide termen betekenen en gebruiken ze zonder probleem. Op het moment echter dat we daar invulling aan geven, blijken anderen wat ík eerlijk vind, helemaal niet eerlijk te vinden. De eerste reactie is: “Die ander ziet het niet goed, ik weet toch wel wat rechtvaardig is?” Kleine nuances geven we wel ruimte, maar dat de ander fundamenteel anders tegen de zaak aankijkt, is lastig.

Biedt de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens dan geen soelaas? Die ‘universele mensenrechten’ blijken bij nadere beschouwing echter niet zo universeel als gesuggereerd. Lang niet iedereen op de wereld voelt zich vertegenwoordigd door deze westers georiënteerde verklaring. Dat geeft te denken, want hoe zit het dan met de ethische principes van permacultuur? Onze ethische principes zijn toch afgeleid van wat inheemse volken over de hele wereld, min of meer, op gelijke wijze als uitgangspunt hanteren? Maakt dat ze universeel?

Al na enkele stappen op het permacultuurpad kom je de eerste heftige discussies en meningsverschillen tegen. Blader eens door de forums. Een discussie over welke plant op de foto staat, daar komen we gezamenlijk wel uit. Een oproep tegen Monsanto of Shell komt ook nog ongeschonden uit de discussie. Maar op echte dilemma’s vinden we elkaar vaker niet dan wel, omdat eerlijk of rechtvaardig nogal verschillend geïnterpreteerd worden.

Alle drie de ethische principes lopen in de praktische uitvoering ervan tegen individuele opvattingen op. Met ethiek kun je die individuele opvattingen aan elkaar toetsen en je eigen mening steeds opnieuw wegen. Met name begrippen als ‘rechtvaardigheid’ en ‘eerlijkheid’ zijn, net als ‘democratie’ of ‘kunst’, Essentially Contested Concepts. Begrippen die onvermijdelijk niet te beslechten discussies met zich meebrengen over de juiste interpretatie ervan. Het wezen van zulke begrippen is dat we er als mensen over in dialoog gaan. Gelukkig maar, want zelfs de gedreven pragmaticus wil uiteindelijk niet dat twaalf wijze grijze mannen uitsluitsel geven over de invulling van rechtvaardigheid; dat die interpretatie voor eeuwig geldt, opdat we nooit meer hoeven na te denken of te delibereren.

Ethiek geeft hier antwoord op en gaat uit van de kracht van reflectie. Want bij dilemma’s waar een keuze gemaakt moet worden tussen tegenstrijdige belangen liggen de zaken nog lastiger. Wie wel eens aan de hand van een filosofisch gedachte-experiment een ethisch dilemma onderzocht, kent dat. Dan blijkt ook nog eens dat je dilemma’s vanuit een verschillende optiek kunt wegen.

De mens reflecteert, verschilt met anderen van mening en voert daar een volwassen dialoog over. Zo definiëren we gezamenlijk onze waarden en normen, in het politieke debat, de media of de kunst. Ontwerpdilemma’s op ethische gronden wegen is precies wat permacultuur nastreeft. En dat biedt ruimte aan filosofie en kunst, die beiden gedrag, keuzes, meningen op zo’n prachtige wijze spiegelen en daarmee het debat aanjagen.