Auteur: Saskia van der Linden
Dit artikel verscheen eerder in het 0 nummer van het Permacultuur Magazine. Het 0 nummer is uitverkocht maar kan gratis gedownload worden als pdf.
‘Wij houden er andere ethische normen op na’, ’ethisch onverantwoord’, of ‘een ethisch besluit . Allemaal verschillende manieren om duidelijk te maken of we een handeling goed of fout vinden. In Nederland hoorden we onlangs Gerrit Zalm, ex-minister van Financiën en voorzitter van de Raad van Bestuur van ABN-AMRO, zeggen dat hij het ethisch juist vond om de salarissen van de topambtenaren te verhogen. Wat bedoelen we toch als we het woord ethisch in de mond nemen? Om bij het laatste voorbeeld te blijven, aan welke ethische principes refereert Zalm als hij zegt dat het ethisch is om de topsalarissen te verhogen? Je voelt wel dat er iets rammelt, maar waar rammelt het?
Ook binnen de permacultuurwereld zie je regelmatig uitspraken waarin het woord ethiek gebruikt wordt op een manier die niet correspondeert met wat ethiek precies is. Ethiek heeft een betekenis binnen het dagelijks taalgebruik en ethiek is een vak, een methode om na te denken over onze mores. Die verschillende manieren om het begrip te gebruiken kunnen prima naast elkaar bestaan. Veel woorden hebben buiten het eigen vakgebied een minder omschreven of meer associatieve betekenis. Dat is taal. Aangezien permacultuur in de kern gebaseerd is op drie ethische principes, is het raadzaam ons te verdiepen in wat ethiek precies is.
De jaren van Holmgren en Mollison
Waarom gebruikt permacultuur eigenlijk ethische principes? Omdat iedereen ethiek aan zijn zijde wil hebben? Ethisch is in het dagelijks taalgebruik immers goed of deugdzaam: ‘een ethisch besluit’. Menigeen claimt ethisch bezig te zijn, en probeert hiermee het gelijk aan zijn zijde te krijgen. Is het bij ons ook opportunisme, of heeft permacultuur goede argumenten om uit te gaan van ethische principes?
Eind jaren 60 maakten foto’s van de Apollo 8-bemanning en de rapporten van de Club van Rome opeens duidelijk hoe kwetsbaar de Aarde was. Drong het door dat we wellicht onverantwoordelijk met de wereld omgingen? De grondleggers van permacultuur realiseerden zich dat juist reflectie op menselijk handelen noodzakelijk is: dat het gebrek aan reflectie veel van de problemen waar we vandaag de dag mee kampen heeft veroorzaakt. Vanuit een wereldconcept dat uitgaat van de almachtige mens die de wijsheid en macht heeft om de Aarde te managen, was de reactie destijds om menselijk ingrijpen als oplossing te zien: wij moesten de Aarde beschermen!
Tegenwoordig denkt men meer aan het beschermen tégen de mens. Reflecteren betekent dus nadenken, bijstellen en op nieuw nadenken.
Ethiek
Want dat is wat we bij ethiek doen: we nemen afstand en overdenken ons handelen. Natuurlijk vinden we dat ieder zijn eigen besluiten mag maken en willen we niet oordelen over hoe anderen hun keuzes maken, maar er zijn grenzen. Dat betekent niet dat we een groot handboek met regels hebben over wat wel of niet kan, mag of goed is. Ethiek biedt methodes om over deze regels na te denken, zodat we als samenleving en als individuen af en toe de tijd nemen om over onze keuzes te reflecteren. Dat past ons mensen als wezens die zijn en tegelijk kunnen nadenken over dat zijn: over wie of wat we willen zijn. We kunnen ons eigen handelen als van buitenaf bezien en evalueren.
Er zijn verschillende definities voor ethiek. Onderstaande definitie sluit goed aan bij permacultuur:
Ethische principes zijn principes waarover we overeenstemming bereiken, in een redelijk coöperatieve procedure, voor het vinden van een gemeenschappelijk standpunt, over hoe we ons zouden moeten gedragen.
Een goede ethiek daagt uit tot debat. Zet overal vraagtekens bij. Zo’n filosofischanalytische blik geldt ook voor de principes van permacultuur: wat is hun nut en doel, hoe passen we ze toe en wat betekenen ze voor ons? Dit omdat, wanneer je het principe van ‘ethische principes’ doorgrondt, je deze makkelijker kunt toepassen, onderbouwen, heroverwegen en uitdragen.
Als je bezig bent met ethiek, onthoud dan altijd dat ethische principes:
- gebaseerd zijn op gemeenschappelijke
- waarden (ethisch klimaat);
- niet statisch zijn (afhankelijk van
- plaats, tijd en inzichten);
- bespreekbaar zijn en de basis voor
- reflectie en discussie;
- niet voorzien in regels, maar voorzien
- in een basis voor reflectie en
- kunnen leiden tot gemeenschappelijk
- geformuleerde normen, regels of wetten.
Bovenstaande is van groot belang om ethiek niet te laten verzanden in vastgeroeste regels, in welles-nietes discussies, in oordelen over en veroordelen van de ander. Kortom: deze principes voorkomen extremisme waar mensen met idealen zich soms toe laten verleiden. Ze voorkomen de arrogantie van de mens die denkt dat hij ‘beter’ is dan de ander.
Toepassing
Moraalfilosofie of ethiek is een subvak van de filosofie, het betreft toegepaste of praktische filosofie. Ethiek spreekt over ‘hoe te handelen’. Preciezer gezegd: over de overwegingen die ons helpen besluiten over hoe te handelen of hoe over handelen te oordelen. Ethiek bedrijf je in de vorm van overwegingen over goed en kwaad en afgeleiden daarvan. Bijvoorbeeld: over de mogelijkheid van het bestaan van egoïsme en altruïsme, of over de relatie tussen mens en dier.
Een ethische norm zegt niet ‘dit of dat is goed’, ‘dit of dat moet je doen’, maar: als jij iets belangrijk vindt dan moet je daarnaar handelen. Dus als je vindt dat je geen geld uit moet lenen aan mensen die dat niet kunnen terug betalen, ben je verplicht om zelf na te gaan of terugbetalen reëel is, voordat je geld uitleent. Ook als je daarmee vervelend overkomt. Ethiek gaat uit van de waarden en normen van een groep mensen. Waarden gaan over dat wat we belangrijk vinden, van waarde vinden. Normen zijn gebaseerd op die waarden en zijn concrete richtlijnen voor het handelen, bijvoorbeeld: ‘gij zult niet stelen’, of ‘gij zult alleen van rijke kapitalisten stelen’, of ‘gij zult niet stelen, tenzij je het doet om je kinderen te voeden’. Deze normen zijn gebaseerd op algemene waarden zoals rechtvaardigheid. Normen zijn onze geschreven én ongeschreven wetten. Onze waarden vormen ons geweten, onze mores. Zij zijn tijd- en plaats-, dus cultuurgebonden! Hoewel sommigen stellen dat er bepaalde universele waarden zijn.
Methodes
Elke groep heeft zijn eigen waarden, toch moet je hier wel over met elkaar in gesprek kunnen gaan zonder in een soort relativisme te verzanden. Om dat te kunnen is ethiek een handig hulpmiddel. Ethiek gebruikt namelijk bepaalde methodes waarvan sommige zelfs bijna algebra lijken. Maar ethiek heeft geen harde empirische mogelijkheden, bij ethiek voldoen:
- waarschijnlijkheidsbewijzen,
- retorische bewijsvoering en
- rechtvaardigingsvermogen (de argumentering)
in plaats van verklaringskracht.
Zo lijkt het of filosofie alleen maar slap gelul is dat nooit enige rechtsgeldigheid kan krijgen. Echter, in de rechtbank zijn waarschijnlijkheidsbewijzen, retorische bewijsvoering en verklaringskracht als onderbouwing voor de bewijslast geaccepteerd. Ethiek is weliswaar (meestal) niet empirisch, maar wel logisch. Maar logisch redeneren en naar de argumenten van een ander luisteren is niet echt eenvoudig, moet je echt leren.
Genieten van het debat
Ethiek is er dus niet om elkaar de maat te nemen maar om jezelf met enige regelmaat een spiegel voor te houden. Als je echt, via bijvoorbeeld kritische gedachte-experimenten, op de bodem van je eigen overwegingen op zoek gaat naar je eigen ethische normen dan wordt de wereld soms vervelend onoverzichtelijk. Wordt beslissingen nemen lastig en kan je wereldbeeld barsten oplopen. Daar tegenover staat dat je denken veel rijker kan worden.
Een van de dingen die ik zelf aan permacultuur zo plezierig vind is dat het juist dóór haar ethiek mogelijkheden biedt om met elkaar in dialoog te gaan en gezamenlijk steeds weer uit te vinden wat van waarde is. Maar ook dat het de geest uitdaagt tot zelf denken en creativiteit.
Want:
• ethiek gedijt in een menselijke cultuur van reflecteren en wordt om zeep geholpen door een cultuur van het dictaat;
• ethiek gedijt in een politieke cultuur van betrokkenheid en sterft langzaam in een cultuur van onverschilligheid;
• ethiek gedijt in een artistieke cultuur waarbij kunst een duidende en reflectieve functie heeft, de spiegel is voor menselijk handelen.
En inderdaad, het blijft altijd modderen en discussiëren. We willen niet anders, toch? We willen niet dat een raad van wijze mannen voor eeuwig vast zou stellen wat goed en wat kwaad is. En er zullen dus altijd gezinnen naast ons wonen of volken naast ons leven die er andere mores op nahouden. We zullen ons altijd met hen moeten verstaan en dus ook altijd onze eigen mores opnieuw onder de loep moeten nemen.